Een bezoeker van de familie Duivenvoorden aan de Havenstraat nummer 35 zag achter op het erf rook omhoog cirkelen uit de bakwagen die daar stond. Bevreesd voor brand liep hij op een holletje naar de wagen maar trof daar slechts opa Heeremenis aan, liggend op de rug, met een sigaartje in de mond. Het is één van de vele anekdotes die bewaard zijn gebleven over opa Jan Duivenvoorden -Heeremenis. En ja, dat Heeremenis hoort er bij, want hij gebruikte de bijnaam zelf ook. Als kleinzoon weet ik eigenlijk niet anders dan dat hij onder die bijnaam werd genoemd. Zo zal ook menige oude knar uit het dorp vertellen opa Jan wel eens thuis gebracht te hebben als de zwaar demente man weer eens zijn huis verlaten had om “naar huis te gaan”. Dit verhaal heb ik echter zo vaak gehoord dat het onmogelijk is dat opa Heeremenis door zoveel Noordwijkerhouters zou zijn teruggebracht. Hij moet dan elke week wel eens aan de haal gegaan zijn. Maar begrijpelijk allemaal, menig verteller plaatst zichzelf graag in een hoofdrol. Het neemt niet weg: opa Jan was goed de weg kwijt in de laatste jaren van zijn lange leven, hij werd maar liefst 87!
Maar hoe beschrijf je zo’n lang leven als je de man zelf niet gekend hebt, er veel verhalen over hem de ronde doen en er zelfs wat foto’s bewaard zijn gebleven. Terwijl daarnaast ook nog eens de periode waarin hij leefde zo interessant is vanwege de grote groei die het dorp Noordwijkerhout doormaakte. In vergelijking met de verhalen over oudere voorouders daarom een gemengd stamboomverhaal met aandacht voor Jan Heeremenis maar ook voor de tijd waarin hij leefde aan de hand van samengevatte krantenberichtjes uit de periode tot aan de Eerste Wereldoorlog.
Een aanloopje.
Rond 1850 is in de omringende landen de industriële revolutie in volle omvang uitgebarsten en ontstaan nieuwe machtsverhoudingen tussen de Europese landen. In Duitsland en Italië leidt de roep om eenwording tot een samenvoeging van de versplinterde bestuursvormen in nieuwe, krachtige staten. De idealen van de Franse revolutie en een groeiend besef van sociale verantwoordelijkheid leiden tot nieuwe wetgeving, zoals de nieuwe grondwet in ons land. Hard nodig, want de tegenstellingen tussen arm en rijk zijn in deze eeuw misschien wel groter dan ooit. Met de grondwet van 1848 komt in ons land op papier ook een eind aan de ongelijkheid tussen katholieken en protestanten, een ontwikkeling die al onder Napoleon was ingezet. De emancipatie van de katholieken zal het grotendeels roomse Noordwijkerhout een zetje in de rug geven bij haar welvaartsontwikkeling.
Maar ondanks de nieuwe bedrijvigheid en machtsverschuivingen is de honger niet uitgebannen en slaan ziekten nog steeds hard toe onder de bevolking en onder het vee. En waar onze geschiedenisboekjes niet uitgesproken lijken te raken over de Gouden 17e lijkt de 19e eeuw zo snel mogelijk vergeten te moeten worden. Terwijl juist in die eeuw de bevolking van ons land explosief steeg en daarmee de werkelijke basis voor onze welvaart werd gelegd.
Geknipt:
Midden in de 19e eeuw trouwde Jacob Duivenvoorden zijn Antje van Duin en volgde in 1853 het eerste van negen kinderen uit dit eerste huwelijk. Antje sterft echter op jonge leeftijd en Jacob hertrouwt kort daarna. (Zie deze voorouder). Uit het tweede huwelijk van Jacob Duivenvoorden met Maria van der Ploeg komt Jan Duivenvoorden – Heeremenis voort. Als hun tweede kind, geboren in 1869 aan de Herenweg. Op 20 februari, de verjaardag van zijn vader, een echt cadeautje dus. Net als vier van zijn broers zal hij ver boven de tachtig worden. Broer Arie wordt zelfs één van de eerste 100-jarigen in Noordwijkerhout
Geknipt:
De jonge Jan Duivenvoorden bracht zijn jeugd tot 1891 door aan de Herenweg, in een klein huis ter hoogte van de huidige nummers 180-200. Tegenover het huis lag het Kerkeduin en het Boekhorsterduin. Het gezin keek ook tegen de Boekhorsterberg aan. We noemen het een berg maar veel meer dan een brede heuvel van 20-30 meter was het niet. Jans vader Jacob was tot kort voor zijn dood jachtopziener of duinbeheerder van dit duingebied. Het gezin heeft het niet rijk, de woning waarin Jan geboren werd is klein maar was nog geen 10 jaar oud. Het huis werd gebouwd rond 1861 door de werkgever van zijn vader, de Amsterdamse jurist Gerard Martini. Hij bezat een jachthuis op de Boekhorsterberg en meer dan 100 hectare binnenduin, weiland in de Hoogeveense polder en de restanten van het Boekhorstterrein aan de Langevelderweg.
In 1891 verhuist Jan met zijn ouders naar de Dorpsstraat waar zijn vader het huis van de familie Broekhof heeft mogen kopen van werkgever Temminck, die het duin van Gerard Martini had overgenomen. Jan is dan zo’n 22 jaar en zal nog datzelfde jaar zijn vader verliezen, Jacob werd slechts 63 jaar oud. Van de 9 kinderen van zijn vader uit het eerste huwelijk met Antje van Duin zijn maar 5 volwassen geworden, de vier anderen stierven op jonge leeftijd. De volwassen halfbroers en -zussen van Jan zijn getrouwd en wonen niet meer thuis. Weduwe Marijtje van der Ploeg en haar 9 kinderen, waarvan de jongste, Alida (Aaltje), nog maar een peuter is blijven aan de Dorpsstraat wonen. Haar oudste zoon Piet zal het huis in 1908 kopen van Marinus Temminck.
Geknipt:
Wat voor werk Jan Duivenvoorden Heeremenis deed na de dood van zijn vader Jacob in 1891 is onduidelijk. Als hij 7 jaar later trouwt vermeldt de akte dat hij “karman” (voerman) is. Waarschijnlijk werkten de broers Piet, Jan en later ook Arij in die periode samen. Piet was al eerder met zijn vader een markthandel begonnen en daarin passen ook inkomsten uit transport van allerlei zaken. Vanaf zijn vroege jeugd zal Jan ook de nodige uren in duin doorgebracht hebben als hulp bij jachtpartijen die door zijn vader en later door zijn halfbroer Kees (“de Kwik”) werden georganiseerd. Zijn bijnaam Heeremenis zal hij danken aan zijn uitspraak “Heere ’t is mis” bij een gemist schot van de doorgaans rijke jachtheren. (Als kleinzoon kan ik alleen maar hopen dat er enige ironie in die uitspraak doorklonk, maar we zullen het nooit weten, JD 2021)
In 1898 trouwt Jan met Neeltje Vaneman uit Rijpwetering.
De familie Vaneman komt in de 18e eeuw vanuit Munster, Duitsland naar Nederland (Faneman). Oma Neel van het Hek zoals zij genoemd wordt, komt uit een gezin van zes kinderen, twee jongens en vier meisjes. Voor die tijd geen bijzonder groot gezin, maar dit heeft te maken met de vroege dood van haar vader (36), Jacobus Vaneman. Hij stierf toen zijn vrouw net twee maanden zwanger was van hun 6e kind, het zusje van oma Vaneman, die zelf nog geen jaar oud was. Neeltje Vaneman heeft haar vader dus niet of nauwelijks bewust gekend. Ditzelfde geldt voor haar opa die 4 maanden voor zoon Jacobus Vaneman stierf! Leuk detail dat weinig mensen weten is dat de moeder van oma Vaneman Wilhelmina van den Berg was, haar vader Willem werd in Noordwijkerhout geboren als zoon van Gerrit van den Berg en Cornelia van der Holst. Neel “van het Hek” is dus vernoemd naar haar oma Neeltje van der Holst, die op boerderij Sprockelenburg woonde.
De bijnaam “van het Hek” kreeg zij als hulp in de huishouding bij boer Bouwmeester. Zij werkte en woonde vanaf 1893 op boerderij Duin en Dal aan de Leidse Vaart. De boerderij werd vanouds afgeschermd met een hek dat afkomstig was van het afgebroken kasteel van Abcoude. Het werd door eigenaar Gerard Martini gekocht bij de bouw van de boerderij rond 1863. Het hek stond aan het begin van een laan die uitkwam op de Herenweg. Wie rond 1900 de laan op wilde richting Herenweg moest tol betalen bij het hek. Gezien haar bijnaam zou Neeltje wel eens degene geweest kunnen zijn die de tol moest innen. Het hek ging ’s-avonds om 8 uur op slot. Gelukkig bestaat dit historische hek nog altijd, zij het dat de familie Bouwmeester het bovenste gedeelte verwijderd heeft. Het kasteelhek was oorspronkelijk ruim drie meter hoog en kwam wellicht wat te protserig over. Het hek is dus uit pragmatische overwegingen of uit bescheidenheid aangepast.
Geknipt:
Zoals bij meerdere voorouders was lang onbekend hoe opa Heeremenis zijn geliefde Neeltje ontmoet heeft. Je bent toch nieuwsgierig hoe voerman Jan met Amor achter op zijn wagen in het landelijke Rijpwetering verzeild is geraakt. Maar met de informatie die we over Neeltje vonden ligt het meer voor de hand dat Amor toesloeg omdat oma al zo’n vijf jaar voor het huwelijk in Noordwijkerhout werkte bij boer Bouwmeester. Zij was overigens al op haar 18e uit Rijpwetering vertrokken om enkele jaren in de Haarlemmermeer te werken, onbekend is waar dat was. Zij stierf in december 1946, 77 jaar oud. Als haar naam valt komt ook steevast dezelfde reactie van mensen die haar nog gekend hebben; een heel lief en proper mens, die wel eens een stukje biefstuk afsneed voor de mensen die bij opa werkten. Een oom van ons herinnert zich nog levendig hoe zij haar zoon Gerard, die onder de middag een tukkie deed wakker prikte met een naald. “Opstaan jongen, aan het werk!”
Oma Neeltje Vaneman blijft voor sommige familieleden op een heel andere manier ook levendig in de herinnering. Via haar kwam een genetisch kwaaltje in de familie: Piebaldisme, een zeldzaam maar onschuldig dna-foutje van de natuur. Het is het plaatselijk ontbreken van pigment in de huid, waardoor witte vlekken en haarlokken op het voorhoofd ontstaan. En in een zeer zeldzaam geval: twee verschillende kleuren ogen.
Er zijn maar weinig foto’s van Neeltje Vaneman bewaard gebleven. Op onderstaande foto uit circa 1907 is zij te zien bij de eerste communie van neefje Cornelis van Dam. De foto is genomen achter een eeuwenoud huis aan de Havenstraat, ter hoogte van de huidige ingang naar het landbouwplein.
De foto was zwaar beschadigd en is zo goed mogelijk hersteld. Daarvoor zijn met een beperkt tekentalent een paar benen gereconstrueerd voor opa Heeremenis, zittend 2e van links. Gijs van Dam en Marijtje Duivenvoorden (halfzus van Jan) zitten links en rechts naast de aannemeling. Tweede van rechts zien we Marijtje van der Ploeg, moeder van Jan Heeremenis. Links staat Jaap Duivenvoorden (1902; also known as “Aardappel”) naast zijn moeder Neeltje Vaneman, de man met de pet naast haar is echtgenoot Jan Heeremenis. Staand geheel rechts, Hein van Leeuwen, die Pie van Dam trouwde en de eerste rijwielen herstelde in Noordwijkerhout.
Opa Heeremenis heeft een gemengd beroep: schelpenvisser, voerman en kleine veehouder. Nog begin vorige eeuw had de firma Heeremenis een schelpenopslag aan de Noordwijkerhoutse haven, gelegen aan de kop van de Schipperssloot. De naam “Haven”straat verwijst naar deze plek, hoewel de naam zelf niet eens zo oud is, want kreeg pas kort voor de 2e wereldoorlog die naam. Als Jan Duivenvoorden Heeremenis in 1921 twee panden koopt vermeldt de akte dan ook de Schippersslootweg als adres. De panden werden gekocht van de gebroerders Van Dijk. De huizen maken deel uit van een blok van vijf, dat al voorkomt op een kadastertekening eind 19e eeuw; zij zijn in 1893 gebouwd.
Geknipt:
Voor die tijd was dit gedeelte van de Havenstraat waarschijnlijk gewoon akker of weiland, lang eigendom van de boerenfamilie Mens, die op de hoek met de Kerkstraat een boerderij hadden. Op de kadasterkaart van 1888 hield de kern van het dorp in de Havenstraat nog altijd op bij de kruising van Havenstraat en Schoolstraat. In feite is de kern van het dorp gebouwd op een relatief smalle strandwal, ten zuiden van het centrum lag midden in de strandwal nog een ovaalvormige lage strandvlakte (nu de wijk Duin en Dal). Het dorpscentrum met Witte Kerk staat zo’n drie meter boven het polderniveau. Dat is waarschijnlijk de reden dat de Schippersvaart met haventje (oude watering) nooit verder gegraven is dan tot ca. 500 meter buiten het oude centrum, verder graven dwars door de hoge strandwal is immers een helse klus en levert te hoge kaden op. De Schippersvaart dateert uit 1588 en heette toen Mallegat. Precies 100 jaar later is de vaart verlengd naar de kruising Kerkstraat en Havenstraat. Vreemd genoeg wordt lekker verwarrend de naam Schippersloot gebruikt voor de Schippersvaart en heette de Havenstraat ten onrechte Schippersslootweg, want de echte of originele Schippersloot ligt bij Puikendam.
Geknipt:
Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt in 1914 blijft ons land weliswaar neutraal maar het moet voor de hele bevolking toch een angstige tijd zijn geweest. Er zijn berichten bewaard gebleven die vertellen dat het kanongebulder aan het front in Noordwijkerhout te horen was. De groenteteelt kwam echter dankzij de hoge prijzen tijdens de oorlog tot grote bloei, net als andere producten zoals schelpen voor de cementindustrie. De neutraliteit leverde ons land en zeker ook de Bollenstreek enkele jaren flinke welvaart op maar werd mede door wetgeving aan banden gelegd. De economische groei stortte na de oorlog dan ook weer in.
In die periode kort voor 1920 wordt een andere ingrijpende ontwikkeling binnen het dorp voor een belangrijk deel afgerond. Dat is de afzanding van het binnenduin rond de dorpskern. Wij staan er vandaag de dag niet bij stil, maar de generatie van opa Jan Duivenvoorden groeide op in een dorp dat omgeven werd door duingronden. De afzanding begon midden 19e eeuw maar kreeg pas echt omvang vanaf 1905. De zuidkant van het Kerkeduin dat begrensd werd door de Schulpweg, Van der Weijdenlaan, Zeestraat en Kerkstraat is in die periode afgezand. In dezelfde periode werd in het Langeveld land rond de Boekhorst geschikt gemaakt als bollengrond. In de dertiger jaren volgde het Boekhorsterduin en in het zuiden van het dorp werd de Noordwijkerhoutse geest tussen Gooweg en Kerkstraat afgegraven. Het leverde werk op, de bollenteelt kon uitbreiden en daarom zie je ook weinig negatieve commentaren op deze ontwikkeling, al werd het landschap totaal veranderd. Maar voor iemand zoals opa Jan die zijn jeugd in de duinen heeft doorgebracht moet het als een flinke aanpassing van zijn leefomgeving ervaren zijn.
Geknipt:
In de twintiger jaren van de vorige eeuw komt de wereld tot rust en groeit de economie en welvaart. Vrachtrijder Jan Duivenvoorden wordt in die periode gesteund door zijn zonen Jaap, Piet en Gerard. Achter de twee huizen die hij kocht in 1921 is een flink erf met stallen voor de paarden. Die staan ‘s-zomers in het weiland dat Jan pacht tussen de Robijnslaan en de Laan van Duin en Dal, vermoedelijk hetzelfde weiland dat zijn vader Jacob eerder in pacht had. Ook gebruikt Jan van de gemeente nog een perceeltje grond aan de Koninginneweg. Eind van dat decennium en in de jaren dertig wordt overgeschakeld naar vrachtauto’s. De firma is per telefoon bereikbaar, nummer 6035. Er wordt van alles vervoerd: bollen, vee, puin, bouwmateriaal, stenen, klinkers en huisvuil. Voor de gemeente die al haar werk onderbrengt bij lokale ondernemers worden opdrachten binnengehaald na inschrijving. De concurrentie is groot en de prijzen waarvoor ingeschreven is staan in de krant vermeld. Een transparante vorm van bestuur zouden wij nu zeggen. Die prijzen liggen soms ver uiteen. Dat doet vermoeden dat er wel eens opdrachten werden binnengehaald tegen kostprijs of daaronder.
De dertiger jaren brachten de grote economische crisis. Uit die periode zijn een paar jaarrekeningen van de “firma J. Duivenvoorden vrachtrijder”, bewaard gebleven. Een inkomen van ruim 1200 gulden per jaar in de Crisistijd lijkt voor ons erg weinig, maar was voor die jaren misschien heel normaal, en dan zeker in het toch niet al te rijke Noordwijkerhout. Het dorp was in vergelijking met de omliggende gemeenten een stuk armer. De vermelde posten en hoogte van de bedragen uit de jaarrekening doen 90 jaar later wat komisch aan zoals de winst op verkochte mest en eieren. Gezien de omstandigheden is het bijzonder dat opa Johannes het met zijn zoon Gerard in die jaren aangedurfd heeft om twee vrachtauto’s te kopen, hij was toen al rond de 60, zijn zoon rond de 20. Auto’s die overigens in de oorlog door de Duitsers zijn “overgenomen”, een financiële klap in het gezicht voor het bedrijf dat enkele jaren daarvoor met grote moeite de crisis overleefd had.
Kort voor de Tweede Wereldoorlog viert de halfbroer en naamgenoot van Jan Duivenvoorden Heeremenis met zijn vrouw Anna (Wump) van Dam hun 50-jarig huwelijksfeest. Het grootste deel van de familie moet de lange reis vanuit Noordwijkerhout naar Diepenveen maken, waar halfbroer Jan jachtopziener is op het landgoed Nieuw Rande van baron Stratenus. Het verhaal gaat dat de familieleden per vrachtauto naar de bruiloft zijn vertrokken. Zal wel lekker gezellig zijn geweest onderweg, in de laadbak… De foto van de feestvierders is in menige tak van de familie bewaard gebleven, geeft een zeldzaam moment weer waarbij het grootste deel van het gezin van overgrootvader Jacob Duivenvoorden bij elkaar was.
In april 1940, Jan is dan al 71, draagt hij met Neeltje de huizen Havenstraat 33 en 35 over aan zijn zoon Gerard die daarvoor de hypotheek overneemt. Op de lening die twintig jaar eerder was afgesloten is door de barre tijden nauwelijks afgelost. De overname van het bedrijf door Gerard staat formeel nergens op papier, dan kon blijkbaar nog in die tijd. Hij werkte al ruim 20 jaar tegen kost en inwoning voor zijn vader. In de oorlog worden zijn vrachtauto’s in beslag genomen, het paard wordt weer voor de kar gespannen. Elk werk wordt aangepakt. Zo wordt er huisvuil gereden in Voorhout maar zijn er ook opdrachten van de Duitsers. Weigeren bracht risico’s met zich mee, in een brief met die strekking schuift het gemeentebestuur de verantwoordelijkheid af naar haar inwoners.
In 1944 sterft Jan en Neeltjes oudste dochter Marijtje, zij trouwde slager Niek Duindam en wordt bij haar moeder in huis verzorgd in haar laatste dagen. Neeltje Vaneman overlijdt zelf in 1946, zij is dan 77 jaar oud.
Weduwnaar Jan Duivenvoorden Heeremenis blijft bij zijn zoon Gerard inwonen, ook als deze in 1947 trouwt en een groot gezin krijgt. In zijn laatste jaren is Jan dement, zwaar dement en bij tijden onhandelbaar.
In zijn lange leven heeft Jan de wereld compleet zien veranderen. Hij maakte twee wereldoorlogen mee, zag de eerste auto’s verschijnen en heeft zich waarschijnlijk verbaasd over hoe het toch mogelijk was dat een vliegtuig in de lucht kon blijven. Zijn directe leefwereld veranderde sterk. Het dorp Noordwijkerhout groeide snel, de koeien verdwenen, de bollen verschenen en van de duinen uit zijn jeugd bleef weinig over. In zijn jonge jaren was de wereld overzichtelijk, althans zo komt het over uit de krantenberichten uit die tijd, maar dat veranderde door de snelheid van de ontwikkelingen. Helaas heb ik als kleinzoon nooit kunnen vragen hoe hij dit alles ervaren heeft. Laten we daarom hier maar passend afsluiten met de anekdote hoe opa de komst van de radio beleefde. Het verhaal gaat namelijk nog altijd rond dat op een avond opa en oma naar de radio luisterend besloten de bedstee op te zoeken, waarbij opa de legendarische woorden uitsprak: “Nou Neeltje, doe dat ding maar uit, dan kunnen die mensen ook naar huis”. Of het waar is, wie het weet mag het zeggen………
Jan “Heere ’t is mis” Duivenvoorden is in 1956 overleden.
