Het maken van een canon van historische gebeurtenissen is enige tijd een nuttig nationaal fenomeen geweest, maar de hoogtijdagen liggen achter ons. Toch is hieronder een poging gewaagd om ook voor Noordwijkerhout een dergelijke canon op te hoesten. Een poging, meer dan dat is het niet, want een canon zal en hoort onderwerp van discussie zijn. En in feite stond op deze website al een overzicht van historische gebeurtenissen. Onder het hoofdonderwerp “Noordwijkerhoutse verhalen” vindt u onder het thema “een dorpsgeschiedenis in verhaalvorm” vele historische gebeurtenissen, voorzien van bijbehorende jaartallen en samen een periode van bijna zeven eeuwen overspannend. Maar bij de samenstelling daarvan is leidend geweest wat er sowieso over het dorpsleven in stoffige archieven te ontdekken viel en niet zozeer welke gebeurtenissen van doorslaggevende betekenis waren voor de ontwikkeling van het dorp, iets waarin een canon zich onderscheidt van andere overzichten. Dergelijke invloedrijke gebeurtenissen zijn op de website ook terug te vinden, bijvoorbeeld onder de thema’s Leeuwenhorst en de Boekhorst. Onderstaande canon zet de belangrijkste van de al eerder beschreven gebeurtenissen nog eens op een rij, aangevuld met enkele (nog) niet beschreven zaken. Veel gebeurtenissen zijn te vinden op de website onder “Noordwijkerhoutse verhalen” en de daaronder vallende rubrieken.
Afbakening.
Na vijftien jaar onderzoek en het op foto vastleggen van tienduizenden bladzijden aan archiefmateriaal is het ophoesten van 30, 50 of 75 historische gebeurtenissen niet zo heel moeilijk. Lastiger is om die te rangschikken op betekenis voor de ontwikkeling van het dorp Noordwijkerhout, elke indeling is al snel subjectief. Naast belangrijke gebeurtenissen of periodes zijn er ook momenten aan te wijzen die we nu nog in de vorm van een gebouw of het landschap kunnen herkennen, het zijn tastbare feiten die een brug slaan tussen toen en nu. Sommige historische gebeurtenissen of jaartallen zijn samengevoegd onder één noemer. Zo vond de aanleg van riolering, waterleiding en elektriciteit in het dorp en haar grote buitengebied op verschillende tijdstippen plaats maar waren het voor de dorpsbewoners gelijkwaardige nutsvoorzieningen die het welvaartspeil flink verhoogden.
Belangrijke keuze was het overslaan van de eerste duizenden jaren bewoningsgeschiedenis. Een ruime voorraad archeologische vondsten en onderzoeksrapporten heeft voldoende aangetoond dat al enkele millennia voor onze jaartelling op de oude strandwallen van de Bollenstreek mensen woonden. Maar we weten simpelweg te weinig van hen om hun betekenis voor de dorpsontwikkeling te kunnen aangeven. Dat geldt ook voor de Romeinen die pal ten zuiden van de Oude Rijn, de grens van hun immense rijk, volop bouwkundige sporen hebben achtergelaten, maar blijkbaar ten noorden van deze Limes hooguit wat munten, mantelspelden en dergelijke zijn verloren tijdens bedrijfsuitjes van hun legioenen of noodzakelijk geachte wraakacties richting die eeuwig opstandige Franken, Friezen, Saksen en Kelten. Malus Germanorum. Overigens, welk van deze oude volken waaronder ook de bekend klinkende Cananefaten daadwerkelijk gewoond hebben in het gebied Nortgo ten noorden van de Oude Rijn, wie het weet mag het zeggen, maar we laten die discussie hier maar al te graag buiten beschouwing.
En dat geldt ook voor het deel van de Middeleeuwen waar geen of nauwelijks geschreven bronnen van bewaard gebleven zijn. Voor het jaar 1300 zijn we afhankelijk van informatie uit wat charters van de graven van Holland of de roomse kerk maar die zijn zo summier van inhoud dat daaruit nauwelijks conclusies over het leven van de gewone Hollander te trekken zijn. En het fraaie schrijfwerk van ijverige monniken is niet altijd even betrouwbaar, de heren hadden wel eens last van een dikke duim. Met bronnen uit de Middeleeuwen moeten we dus voorzichtig zijn.
Het is bijvoorbeeld tekenend dat de “geboorte” van het dorp Noordwijkerhout niet specifiek in een oud document staat vermeld; daarvoor houden we het jaar 1231 aan. Maar het grondgebied Noortich was waarschijnlijk al (ruim?) voor dat jaar al onder twee adellijke broers verdeeld. Omdat zij beiden in 1231 als vertegenwoordigers of belanghebbenden genoemd worden bij een bepaalde gebeurtenis wordt dat jaar aangehouden voor het ontstaan van Noortich in den Houte en gebruiken we dat jaartal hieronder als eerste nummer uit de canon.
Onderstaande canon bestaat uit vijftig nummers. Tien daarvan zijn in een blauwe kleur weergegeven. Dit betreft zaken of gebeurtenissen die volgens de samensteller bepalend waren voor de ontwikkeling van het dorp. Dat is een subjectieve keuze, gebaseerd op brede en gedetailleerde kennis van de dorpsgeschiedenis. Het is onmogelijk om alle aspecten van het dorpsleven in deze canon tot hun recht te laten komen, geprobeerd is door variatie van kleine en grote onderwerpen toch een uitgebalanceerd geheel neer te zetten. Onbekend gebleven historische gebeurtenissen zijn uitgebreider beschreven.
Disclaimer. De waarde van een canon is betrekkelijk, zelfs dubieus te noemen. Voor wie net als uw schrijver de geschiedenis van ons land als een organisch geheel ziet waaraan elk individu dat ooit geleefd heeft in gelijke mate heeft bijgedragen bestaan er geen helden of schurken, kleine en grote daden. Historie is mensenwerk, is relatief, het is maar welke waarde je aan iets toekent, toeval speelt een grote rol en afgezien van natuurlijke fenomenen had alles wat ooit gebeurd is ook anders kunnen lopen…
| Jaar | Gebeurtenis | |
| 1 | 1231 | Ontstaan dorp Noordwijkerhout als zelfstandig juridisch of geografisch rechtsgebied |
| Het dorp Noordwijkerhout is ontstaan uit een splitsing tussen de broers Gerard en Willem Van Noordwijk (Norteke) van een gebied dat bekend stond als het ambacht Noortich en tot de oudste onderdelen van het graafschap Holland behoord zou hebben volgens deskundigen. Aanvankelijk werden Noordwijk en Noordwijkerhout beschreven door rentmeesters van de Graven van Holland als het “Noortich van heer Gerard en het Noortich van heer Willem” en hun opvolgers. De naam Noortich in den Houte raakt pas in de 14e eeuw regelmatiger in gebruik maar wordt al snel vervangen door Noortigerhout, een naam die op verschillende manieren geschreven wordt. | ||
| 2 | 1250 tot 1300 | Bouw van de Witte Kerk (circa 1275), stichting van het klooster Leeuwenhorst (1261) en ontstaan van heerlijkheid de Hooge Boekhorst met het gelijknamige kasteel (1273) |
| Hoewel algemeen wordt aangenomen dat zowel de Witte Kerk als kasteel de Boekhorst voorgangers hebben gekend vormen deze drie gebouwen een fundament voor de snelle ontwikkeling van het kort daarvoor zelfstandig geworden dorp. | ||
| 3 | 1358 | Betalers van erfhuur in Noordwijkerhout |
| Vanaf begin 14e eeuw zijn overzichten van de belastingheffing door de Graven van Holland en hun instituten beschikbaar. De graaf was in de veertiende eeuw nog grootgrondbezitter in de Bollenstreek en verkreeg inkomsten door de verhuur van land en hofsteden naast tal van rechten op zaken zoals de jacht, visserij, het hakken van hout en het delven van veen. De rentmeester van Noord-Holland int de belastingen in Noordwijkerhout waaronder erfhuur. Bij zijn jaarrekening van 1358 is een overzicht bewaard gebleven van erfhuur betalende inwoners. Daardoor kennen we niet alleen de namen van inwoners maar krijgen we ook een indruk van de omvang van het dorp. Er zijn 75 unieke betalers van erfhuur maar daarnaast kunnen er nog enkele gezinnen zijn geweest die als particulier eigenaar van hun grond niet meebetaalden. | ||
| 4 | 1494 1514 | 1494/1514 Enqueste of Informacie |
| In 1494 en 1514 is op last van het gewestelijk bestuur onderzoek gedaan naar de financiële status of vermogenstoestand van de dorpen en steden in Holland om zodoende tot een rechtvaardige bijstelling en verdeling van de gewestelijke belasting of Schiltaelen te kunnen komen. Bronnen uit die tijd leveren ons meestal alleen informatie over individuele inwoners of rijtjes met namen en belastingbedrag. De waarde van genoemde documenten ligt in de beschrijving van het welvaartspeil van de inwoners, uit hun eigen mond opgetekend. | ||
| 5 | 1545 | De Zilk krijgt een eigen ambachtsbewaarder |
| Hoewel De Zilk altijd tot het ambacht en dorp Noordwijkerhout heeft behoord had het vanaf circa 1545 een aparte status binnen het verzorgingsgebied van het Hoogheemraadschap Rijnland. Daardoor kreeg De Zilk van het dorpsbestuur een eigen ambachtsbewaarder en ook een vaste vertegenwoordiger in dat bestuur. | ||
| 6 | 1558 | Arent van Duvenvoorde heer van Noordwijkerhout overlijdt |
| Na het overlijden van de kinderloze heer Arent de Zesde van Duvenvoorde verviel het heerlijkheidrecht over Noordwijkerhout aan de Gecommitteerde Raden van Holland (de Domeinen). Een heer of vrouwe kon een stevig stempel drukken op de ontwikkeling van een dorp, zowel in positieve als negatieve zin. In 1672 wijst het dorpsbestuur de terugkeer van een ambachtsheer af, daarin gesteund door Lisse, Hillegom en Voorhout, men zag bemoeienis van een buitenstaander op basis van aangekocht recht blijkbaar niet zitten. Maar vijftig jaar later wordt het heerlijkheidsrecht alsnog verkocht, hoewel de invloed op het dorpsbestuur is verwaterd. | ||
| 7 | 1573 | 1573-1577; Troubelen, strijd tijdens de 80-jarige oorlog om de steden Haarlem en Leiden |
| De geschiedenisboekjes leren ons veel over de strijd om de steden Haarlem en Leiden maar weinig over het platteland daartussen. Maar het is niet overdreven te stellen dat de gevolgen voor dat platteland minstens zo groot, zo niet groter waren dan voor de stedelingen. Het dorp Noordwijkerhout was tussen 1573 en 1577 voor een groot deel verlaten. Huizen en boerderijen waren afgebrand of in onbruik geraakt, talrijke inwoners gevlucht, sommige vermoord. Oogsten mislukten of werden geroofd door rondtrekkende troepen van vriend en vijand. Het onderscheid tussen die twee partijen viel voor de gewone burger lastig te maken. Plundering was aan de orde van de dag. Het klooster Leeuwenhorst en de Witte Kerk zijn in 1573 afgebrand. Het verbod op de katholieke eredienst ontnam de inwoners de mogelijkheid hun geloof uit te oefenen. Er was veel persoonlijk leed. | ||
| 8 | 1581 | Benoeming eerste predikant |
| Johannes Cornelis van der Schelling was aangesteld als predikant in Lisse maar wordt ook in Noordwijkerhout benoemd, preekte daarnaast ook korte tijd in het Langeveld. Hij is de eerste in een rijtje predikanten van de kleine gereformeerde gemeenschap die tot 1647 in combinatie met Voorhout bediend wordt, het dorp waar de predikanten tot dat jaar ook woonden. | ||
| 9 | 1586 | Ontstaan baljuwschap Nwhout, Lisse, Hillegom en Voorhout 1586-1811 |
| Bij de herindeling van het grote baljuwschap Rijnland werden Lisse, Hillegom en Voorhout samengevoegd en vervolgens gekoppeld aan het al bestaande baljuwschap Noordwijkerhout. Terwijl de kleine rechtzaken door de schout en schepenen werden afgehandeld in de kleine vierschaar spraken de welboren mannen van het dorp recht in de grote vierschaar met de baljuw als aanklager. De vestiging van de secretaris van deze hoge vierschaar in een woning tegenover de Witte Kerk, de beschikbaarheid van een executieplaats op de Galgenberg in het Langeveld en het feit dat de hoge vierschaar aanvankelijk alleen zitting hield in Noordwijkerhout maken dat het dorp voor het jaar 1700 nog weleens als hoofdvestiging van de gecombineerde baljuwschap wordt beschouwd maar in feite waren de vier aangesloten dorpen gelijkwaardig. Gevangenen werden tot in de 18e eeuw ondergebracht op slot Teijlingen, maar ook in afsluitbare ruimten in de dorpen, zoals in het Rechthuis tegenover de Witte Kerk. Tot de bouw van een gevangenis in Lisse in 1765 kende Noordwijkerhout gevangenbewaarders als hulp van schout en baljuw. | ||
| 10 | 1618 | Kerkgebouw Witte Kerk hersteld |
| Het herstel van de zwaar beschadigde toren en middenschip is met toestemming van de Staten van Holland uitgevoerd en betaald door de gehele gemeenschap. Het koor is als ruïne blijven staan tot einde 18e eeuw. Formeel stond het beheer en gebruik van het gebouw los van elkaar. Het onderhoud van het gebouw was een verantwoordelijkheid van kerkmeesters, die in Noordwijkerhout tot circa 1650 uit zowel gereformeerde als katholieke kringen werden benoemd, hoewel de kerk alleen door de gereformeerde gemeenschap mocht worden gebruikt. Na 1650 zien we alleen nog namen van gereformeerde kerkmeesters die onroerend goed exploiteren en een jaarrekening bijhouden. De veelvuldig optredende tekorten vanwege het dure onderhoud worden tot 1813 aangevuld uit de dorpskas. | ||
| 11 | 1633 | 1633-1660 Bestuurscrisis; belastingkwestie |
| De onjuiste toepassing van de belastinginning door de dorpsbestuurders leidt vanaf 1633 tot een stevige dorpstwist onder de inwoners maar ook tot een veroordeling tot betaling van vele duizenden guldens aan achterstallige belasting door de Staten van Holland, een immens bedrag voor die tijd. Over de kwestie worden rechtzaken gevoerd bij het Hof van Holland en Hoge Raad. Van de betrokken bestuurders raken enkelen financieel aan de grond omdat zij hoofdelijk aansprakelijk waren voor de ontstane schuld en de leningen die vervolgens waren afgesloten om die schuld terug betalen. Terwijl overal in het gewest Holland de economie sterk opbloeit heeft deze kwestie in Noordwijkerhout een schaduw geworpen over de welvaartsontwikkeling maar in hoeverre dat het geval was valt moeilijk in te schatten. Dat in 1659 de hele dorpsgemeenschap nog éénmalig en waarschijnlijk geheel op basis van vrijwilligheid een extra belasting betaalde om de resterende schuld af te lossen bracht een oplossing voor deze ingrijpende kwestie. | ||
| 12 | 1656 | Aanleg Haarlemmer/Leidse Trekvaart |
| De Haarlemmer of Leidse Trekvaart vormde een belangrijke verbinding tussen de steden Haarlem en Leiden voor zowel personen- als vrachtvervoer. Het gaf een sterke economische impuls aan de regio. In Noordwijkerhout konden agrarische producten beter en sneller klanten in de steden bereiken en droegen ook de schippersdiensten bij aan de welvaart. | ||
| 13 | 1663 | Bouw van een kalkbranderij aan de Leidse Trekvaart bij De Zilk |
| De kalkbranderij aan de Trekvaart bij Hillegom en De Zilk was met drie ovens niet groot maar vormde zo’n twee eeuwen lang één van de weinige industriële activiteiten in de regio. Voor veel inwoners van De Zilk en met name de Ruigenhoek was de schelpenvisserij een belangrijke bron van inkomsten. De naam Schulpvaart in de Zilker Polder verwijst hier nog naar. Door deze schelpenvissers werden ook kalkovens in Katwijk en Valkenburg beleverd. | ||
| 14 | 1668 | Bouw Houtlust aan de Trekvaart; symbool voor buitenplaatontwikkeling in Noordwijkerhout |
| Vanaf de 17e eeuw zijn buitenplaatsen aangelegd in Noordwijkerhout als investering of als “lustplaats” voor buiten het dorp wonende gefortuneerde burgers. Zij kochten veel agrarisch onroerend goed op en bouwden herenverblijven of herenhuizen. Houtlust, Sixenburg en Veenhuizen werden aan de nieuwe Haarlemmer Trekvaart gebouwd en waren in opzet bedoeld als buitenplaats maar werden ook gebruikt en beheerd door Noordwijkerhoutse boeren. Hetzelfde geldt voor Dijckenburg en Hofwijk aan het Westeinde en ’s-Gravendam aan de Leeweg. Puikendam en Hofwijk aan de Kerkstraat zijn voorbeelden van boerderijen die primair als pachtboerderij gebouwd waren maar waar herenverblijven aan gebouwd werden door de eigenaren. De Gouden Eeuw bracht veel rijke kopers naar het dorp die hoge prijzen boden voor agrarisch onroerend goed en daarmee de toekomstkansen voor jonge boeren verkleinden. Zij werden gedwongen tot het pachten van boerderijen tegen vaak stevige sommen en voorwaarden. | ||
| 15 | 1672 | Rampjaar 1672; dramatische teruggang van de wildstand |
| Achter de Hollandse Waterlinie was Noordwijkerhout tijdens het Rampjaar 1672/73 veilig voor het oorlogsgeweld van de Franse troepen. Maar indirecte gevolgen had de oorlog wel degelijk, zoals extra belastingheffing. En aangezien veel inwoners leefden van de konijnenvangst werden zij zwaar getroffen door het compleet leegroven van de duingebieden door het Staatse leger. De overlast van konijnen voor agrariërs had al in 1661 geleid tot het besluit van de Staten van Holland om bepaalde duingebieden geheel vrij van konijnen te maken. Deze zogenaamde depopulatie van de duinen had de nodige gevolgen voor de broodwinning van met name inwoners uit de noordelijke binnenduinen en het Langeveld. Strenge winters voorafgaande aan het Rampjaar waren vervolgens desastreus voor de omvang van de konijnenstand, roof door het Staatse leger vormde de genadeklap. Er volgen vanaf 1673 gedurende meerdere jaren algehele of tijdelijke verboden op de vangst en verkoop van konijnen, de duinmeiers komen hierdoor in grote problemen. Met name in deze periode zien we een leegloop van het Langeveld. | ||
| 16 | 1688 | Aanleg tweede deel van het Mallegat met aanleg van een haventje |
| Het Mallegat of Schippersvaart werd in 1588 gegraven als afwateringskanaal dat de waterhuishouding in de regio sterk moest verbeteren door afvoer via het merengebied. Een eeuw later volgt de verlenging van de brede sloot naar de kruising van Havenstraat met de Kerkstraat en de aanleg van een kleine haven voor personen- en vrachtvervoer. Met elkaar levert dit na de aanleg van de Trekvaart een tweede impuls voor de dorpseconomie en versterkt het de centrumfunctie van de bebouwing rond de Witte Kerk. | ||
| 17 | 1691 | Splitsing “Statie Noordwijk”, Noordwijkerhout krijgt eigen pastoor |
| Vanaf 1690 worden katholieke kinderen door de eigen pastoor gedoopt; dat jaar volgt ook splitsing van de kerkelijke goederen van de gezamenlijke statie Noordwijk/Noordwijkerhout die al sinds 1633 zou hebben bestaan. De pastoor wordt gehuisvest in het herenhuis van Puikendam, dat mogelijk tot circa 1710 ook functioneerde als “schuil”kerk. In dat laatste jaar wordt de boerderij van Verdel aan de Kerkstraat overgedragen aan de roomse gemeenschap. | ||
| 18 | 1723 | Verkoop heerlijkheid Noordwijkerhout en binnenduinen |
| Naast de verkoop van het heerlijkheidrecht over de ambachtsheerlijkheid Noordwijkerhout vormt de overdracht aan particulieren van de Langevelder duinen en het Kerkeduin het einde van de zeggenschap van het gewestelijk bestuur in deze uitgestrekte duingebieden. De jurisdictie en bestuurlijke aansturing van het binnenduingebied wordt verantwoordelijkheid van het dorpsbestuur. De Houtvesters van Holland blijven recht spreken in zaken die onder de jachtwetten vallen, zoals de stroperij, dat in dezelfde duinen op grote schaal plaatsvond. De duinmeiers die de duingebieden pachtten voor de konijnenvangst waren vaak de grootste stropers in het duin van hun concurrenten. | ||
| 19 | 1738 | Nieuwbouw Bouwlust aan Zilkerduinweg als symbool van de lange agrarische geschiedenis |
| De agrarische geschiedenis van Noordwijkerhout is zeer oud; de boerenlocaties zijn eeuwenlang onveranderd gebleven, liggen voor het grootste gedeelte aan weerszijden van de oude strandwallen en hun geschiedenis is vaak terug te volgen naar begin 15e eeuw. Aanvankelijk was akkerbouw in de vorm van teelt van haver en rogge belangrijk in combinatie met de vlasteelt voor het maken van linnen in weverijen. Vanaf de 16e eeuw wordt de veehouderij belangrijkste bron van inkomsten via de verkoop van kaas en boter. De linnenweverij verdwijnt langzaam, akkerbouw in de vorm van haver en rogge blijven; vanaf 1850 volgt voorzichtige omschakeling naar de bollenteelt. | ||
| 20 | 1743 | Afbraak kasteel de Boekhorst. |
| Vanaf 1743 wordt het 450 jaar oude kasteel de Boekhorst afgebroken. Sinds 1624 werd het kasteel niet meer door de adellijke eigenaren gebruikt. Die wonen in Vlaanderen, komen slechts sporadisch naar de Boekhorst. Rond 1740 wordt het kasteel leeg geruimd en start de geleidelijke afbraak. De laatste adellijke eigenaresse verkoopt de kasteelgrond en bijbehorende landerijen van de Hooge en Laage Boekhorst in 1772 aan de jonge Leidse jurist De Stoppelaar. De geschiedenis van het kasteel vanaf de 16e eeuw is uitgebreid beschreven op deze website. | ||
| 21 | 1744 | Tweede en grootste golf van de runderpest |
| De runderpest raakte vanaf begin 18e eeuw de boerenstand zwaar in haar bestaan; de ziekte kwam in golfbewegingen maar verdween nooit helemaal. De ziekte leidde in de ergste gevallen tot decimering van de veestapel. Hoewel boeren door aankoop van gezonde dieren hun stallen binnen enkele jaren weer vol konden krijgen ging menige boer failliet. De effecten van de telkens terugkerende runderpest zijn moeilijk precies in cijfers uit te drukken maar de toch al kwakkelende Hollandse economie werd er zwaar door getroffen. Het droeg bijvoorbeeld ook bij aan het einde van het rijke bestaan van de Ridderschap Holland, eigenaar van de kloosters Rijnsburg en Leeuwenhorst. De kloosters waren een belangrijke bron van inkomsten voor de leden van de Ridderschap en hun ongetrouwde dochters die een toelage ontvingen uit de kloosterwinsten. Na 1745 stapelen de negatieve resultaten zich op door wanbetaling van de getroffen boeren. | ||
| 22 | 1795 | Bataafse republiek 1795-1806 |
| De vorming van de Bataafse Republiek, geïnspireerd door de idealen van de Franse Revolutie, bracht een omwenteling tot stand op het gebied van de democratie, het bestuur en de rechtspraak. Oude instituties zoals de heerlijkheden verdwijnen. In Noordwijkerhout mogen katholieken weer deel uitmaken van bestuursorganen en kunnen zij via een wettelijke regeling aanspraak maken op gebruik van de Witte Kerk, de zogenaamde kerknaasting. De Ridderschap Holland wordt opgeheven en haar enorme bezit agrarisch onroerend goed wordt tegen bodemprijzen verkocht. Waar de steden hun eigen bestuur kenden was het platteland eeuwenlang aangestuurd door leden van de Ridderschap die in de Staten van Holland zitting namen, maar ook in andere belangrijke bestuursorganen zoals de Houtvesterij Holland en de Hoogheemraadschappen. Traditioneel leverde de Ridderschap de legerleiding voor het gewest. | ||
| 23 | 1798 | 1798/1810; commissie Hoogstraten, kerknaasting Witte Kerk |
| In twee fasen worden de aanspraken van de Witte Kerk door de katholieke meerderheid in het dorp onderzocht maar het onderzoek onder leiding van de commissie Hoogstraten loopt vast en de bestaande situatie met de gereformeerde/hervormde gemeenschap als gebruiker van de kerk blijft gehandhaafd. De katholieken blijven tot aan de bouw van de Victorkerk aangewezen op hun oude boerderijkerk aan de Kerkstraat, die zo’n 180 m2 groot was. De overgang naar de Witte Kerk had hen weinig meer ruimte opgeleverd, slechts 20 m2, hun aanspraak op de kerk in het dorpscentrum was dus vooral een principekwestie. De weigering van pastoor Swaack om zijn grote tuin en vrij jonge pastorie aan de Kerkstraat op te geven vormt het belangrijkste struikelblok in de discussie naast onwilligheid bij beide partijen om de schulden die aan de kerken verbonden waren over te nemen bij ruil van de gebouwen. De kerknaasting is één van de weinige archiefvondsten waaruit duidelijk wordt hoe de verhoudingen tussen katholieken en protestanten lagen voor de wettelijke gelijkstelling van beide religies in de grondwet van 1848. | ||
| 24 | 1813 | Vertrek Fransen; Ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden |
| Kort voor de stichting van het Koninkrijk der Nederlanden in 1813 waren de burgerlijke stand en het nieuwe Wetboek van Strafrecht ingevoerd. De baljuwschappen en vierschaar verdwijnen. De nieuwe wetten zijn volgens Frans model ontwikkeld en worden ongewijzigd overgenomen. De gekozen gemeenteraad met aan het hoofd één burgemeester vervangt definitief het oude systeem van meerdere burgemeesters of schepenen. | ||
| 25 | 1828 | Bouw eerste algemene school (Herenweg) In De Zilk een school in 1859 (Beeklaan) |
| Op de plaats waar eerder een schooltje en het armenhuis stonden wordt een nieuwe school gebouwd. Al vanaf eind 16e eeuw is onderwijs in Noordwijkerhout in archieven terug te vinden, zij het dat op slechts zeer beperkte schaal les werd gegeven. Vanaf begin 19e eeuw krijgt het onderwijs een sterke impuls maar blijft strikt seculier van karakter tot aan de bouw van een katholieke school aan de Kerkstraat, bij de zogenaamde “Voorzieningheid”. | ||
| 26 | 1829 | Met de nieuwe wet op het begrafeniswezen en –plaatsen wordt aan de Kerkstraat een katholiek kerkhof geopend |
| In de Bataafse republiek en onder Frans bestuur was het begraven in het kerkgebouw verboden. Tijdelijk keert dat terug na het vertrek van de Fransen maar met de nieuwe wet wordt dat definitief verboden. Begraafplaatsen moeten buiten de bebouwde kom aangelegd worden. De katholieken krijgen een eigen begraafplaats aan de Kerkstraat maar de protestanten mogen tot de opening van een kerkhof aan de Zeestraat (1861) naast de Witte Kerk hun kerkleden begraven. In 1921 verhuist dat kerkhof naar de huidige locatie aan de Herenweg. | ||
| 27 | 1842 | Aanleg en opening spoorlijn Leiden-Haarlem |
| Na de aanleg van de eerste spoorlijn tussen Haarlem en Amsterdam drie jaar eerder vormt deze nieuwe spoorlijn een belangrijke verbinding tussen de Hollandse steden | ||
| 28 | 1850 | Eerste bollentelers in Noordwijkerhout |
| Hoewel door timmerman Houwaart in 1825 al op drie verschillende percelen hyacinten en tulpen werden opgeplant komt bollenteelt van enige omvang pas zo’n 25 jaar later echt op gang. Kort na elkaar worden vanaf 1850 zandgronden in met name het zuidelijk deel van het dorp met bloembollen beplant door een groeiende groep telers van zowel binnen als buiten het dorp. Veel bollen worden in die tijd verkocht op “groene veilingen”, dus verkoop bij het gewas zelf. | ||
| 29 | 1850 | 1850-1970 Afzanding van de binnenduinen |
| In 1797 verbaasde een speciale staatscommissie van de Bataafse Republiek zich over het geringe gebruik van de potentieel waardevolle Noordwijkerhoutse binnenduinen voor de landbouw. Tot die tijd werden die duinen alleen gebruikt voor de konijnenvangst. In tegenstelling tot dorpen als Hillegom en Lisse zijn de Noordwijkerhoutse binnenduinen lang eigendom gebleven van het gewestelijk bestuur. Particuliere initiatieven tot afzanding in die dorpen zijn in Noordwijkerhout dan ook nooit ondernomen en het economische tij in de 18e eeuw leende zich niet om te investeren in het geschikt maken van de duinen voor de landbouw. Dat proces komt pas vanaf 1850 op gang met een enorme versnelling begin 20e eeuw. In een razend tempo leidt de afzanding van honderden hectaren aan Noordwijkerhoutse binnenduin dan tot een totale en onomkeerbare verandering van het landschap. | ||
| 30 | 1855 | Bouw Victorkerk |
| De Victorkerk werd gebouwd op hetzelfde perceel als de oorspronkelijke boerderij van de familie Verdel die vanaf circa 1710 zo’n 150 jaar lang dienst had gedaan als gedoogde plaats van eredienst voor de katholieke gemeenschap. | ||
| 31 | 1858 | Schenking van een groot stuk grond in dorpscentrum door Gerard Martini |
| Amsterdammer Gerard Martini was tien jaar lang eigenaar van het Kerkeduin dat het dorpscentrum omsloot. Zijn gift van een groot stuk grond aan de Havenstraat, begrensd door de Kerkstraat, Viaductweg en het centrum maakte uitbreiding van de dorpskern door woningbouw mogelijk. De gemeente werd gratis eigenaar op één voorwaarde; op de grond moest een school voor algemeen onderwijs gebouwd worden. Dat zal uiteindelijk ook geboren, zij het pas na de onverwachte dood van Martini in 1868. | ||
| 32 | 1859 | Aankoop van het Zilkerduin door de boeren met onderlinge verkaveling |
| Van 1591 tot 1859 maakten de Zilker boeren gebruik van het Kleine en Grote Zilker duin als gezamenlijk pachter van de eigenaar van dit binnenduin, de Amsterdamse familie Six. In 1859 worden de boeren samen eigenaar en via een verdeelsleutel op basis van interesse wordt het duin herkaveld en per perceel tegen vaste prijs per Rijnlandse roe verkocht. De pachtconstructie tussen de boeren en hun pachtheer en de uiteindelijke verkaveling vormen een voor de Bollenstreek unieke vorm van historische samenwerking. | ||
| 33 | 1860 | Bouw negen arbeiderswoningen aan het Harde Pad (Verlengde Hoogstraat) |
| Eerste woningbouwproject in Noordwijkerhout, een initiatief van de timmerman of aannemer Jan van den Bosch, uitgevoerd in 2 stappen tussen 1860 en 1875. In 1868 wordt aan de oostelijke Havenstraat een vergelijkbaar project van 6 woningen gebouwd, ook een particulier initiatief, dit keer van Evert van Stijn. In feite houdt het gemeentebestuur zich niet actief bezig met woningbouw, men bezit geen bouwgrond. De oprichting van de katholieke woningbouwvereniging Antonius van Padua in 1918 is een belangrijke stap in de ontwikkeling van sociale woningbouw in Noordwijkerhout. Voor de hervormde gemeenschap speelde de aannemersfamilie Arent Van Dijk tientallen jaren lang een belangrijke rol als ontwikkelaar van bouwprojecten en eigenaren van onroerend goed. | ||
| 34 | 1867 | Katholieke school de Heilige Maria, beter bekend als “de Voorzienigheid”; eerste onderwijs op religieuze grondslag |
| De godsdienstvrijheid die in de grondwet van 1848 was veranderd leidde al snel tot de vraag naar onderwijs op religieuze grondslag, een ontwikkeling die niet met gejuich door de overheid werd ontvangen vanwege de kwestie van de financiering, al betaalden ouders zelf het grootste deel van de onderwijskosten. De school aan de Kerkstraat, vooral bedoeld voor meisjes, was een initiatief van de “Congregatie der Arme Zusters van het Goddelijk Kind Jesus”. De bouw werd ondersteund door het bisdom Haarlem die grond beschikbaar stelde. | ||
| 35 | 1869 | Opheffing ambachten; einde van het gezamenlijk ambacht Noordwijk /Noordwijkerhout |
| Een nationale wet tot opheffing van het oude ambachtssysteem leverde in Noordwijkerhout flink verzet op van de boerenstand omdat de wet voorzag in een verschuiving van de kosten van het hoogheemraadschap voor onderhoud van waterwegen van burgers naar agrariërs. De nieuwe heffing werd berekend over grondbezit in m2. Het gezamenlijk ambacht dat zich bezig hield met het beheer en onderhoud van infrastructuur zoals wegen en (grens)sloten bestond al zo’n zes eeuwen en was waarschijnlijk nog ouder dan het Hoogheemraadschap Rijnland, dat in de dertiende eeuw ontstond. | ||
| 36 | 1875 | Vanaf circa 1875 klein industriegebied aan Piet Gijs; |
| De gunstige ligging aan de Trekvaart en spoorlijn maakte het gebied aan de Piet Gijzerbrug uitermate geschikt voor de vestiging van de eerste industriële bedrijvigheid in Noordwijkerhout, een proces dat vanaf circa 1875 start en versterkt werd door de bouw van een treinstation. In het gebied onder andere een conservenfabriek, groenteveiling en karton- timmer- en meubelfabrieken. Na een bloeiperiode begin 20e eeuw is er na de Tweede Wereldoorlog weinig bedrijvigheid meer aan nabij het al vrij snel gesloten station. | ||
| 37 | 1904 | Eerste gemeentehuis gebouwd; 1930 een tweede, veel groter gebouw |
| Na eeuwenlang gebruik te hebben gemaakt van de bovenverdieping van herberg de Gouden Leeuw, beter bekend als het Rechthuis werd in 1904 het eerste gemeentehuis gebouwd dat al snel te klein was en in 1930 vervangen wordt door een onder architectuur van Kropmöller gebouwd tweede gemeentehuis. | ||
| 38 | 1912 | Bouw eerste woonwijk aan de Kortenbachstraat en vanaf 1920 de Nieuwe Duinstraat |
| Vanaf 1912 werd de Kortenbachstraat in 2 fasen gebouwd; in 1920 gevolgd door de Nieuwe Duinstraat, eveneens in 2 fasen, beiden met tussenpozen van circa 5 jaar | ||
| 39 | 1913 | Aanleg elektriciteit in het dorpscentrum, later gevolgd door riolering en waterleiding |
| De aanleg van een leidingnetwerk voor de levering van elektriciteit door de stedelijke elektriciteit – en gasfabrieken uit Leiden was al in 1912 gestart maar leidt na wat vertraging tot de eerste bruikbare elektrische apparaten in het dorpscentrum. Niet alleen huishoudens profiteren hiervan, ook de verbetering van de straatverlichting was aanzienlijk. Het buitengebied zal echter nog lang op aansluiting moeten wachten tot grote teleurstelling van met name de boerenbedrijven, waar men elektriciteit zag als belangrijk middel voor vooruitgang en verlichting van het zware werk. Relatief kort daarna gaat het gemeentebestuur ook over naar de aanleg van riolering en waterleiding (1925/1926). De watervoorziening in het hoog gelegen dorpscentrum was door de snelle uitbreiding van het aantal woningen een flink probleem geworden. Een inderhaast aangelegde waterpomp bij de Witte Kerk functioneerde enkele jaren als tijdelijke oplossing. De mogelijkheid aan te sluiten bij het Noordwijkse drinkwaterbedrijf, die waterbronnen in het nabijgelegen Langeveld had geslagen was een logische en goedkope oplossing. | ||
| 40 | 1914 | Eerste Wereldoorlog: bollenteelt vervangen door groenteteelt |
| De Eerste Wereldoorlog had een grote vraag van de strijdende partijen naar levensmiddelen tot gevolg. Het neutrale Nederland profiteerde hier in hoge mate van maar tegelijkertijd lag de import van allerlei andere levensmiddelen ook stil. Die werden gerantsoeneerd naast een verbod op export van tal van producten. Zo probeerde de overheid de tekorten in goede banen te leiden. In de Bollenstreek was de vraag naar bloembollen ingestort en vormt de groenteteelt voor binnenlands gebruik een prima alternatief, waar in de eerste jaren ook flink geld mee verdiend werd. De groenteteelt en –handel verdween weer grotendeels na het einde van de oorlog om ook in de Tweede Wereldoorlog weer voor weggevallen inkomsten te kunnen zorgen. | ||
| 41 | 1915 | Bouw Bavo-complex |
| Op een 34 hectare groot deel van het Kerkeduin wordt door de Broeders van Liefde uit Venray het psychiatrisch ziekenhuis Sint Bavo gebouwd. De broeders betalen voor dit grote stuk duin slechts 43.000 gulden. | ||
| 42 | 1916 | Bouw Jozefkerk |
| Voor de snel groeiende katholieke gemeenschap van Noordwijkerhout was de Victorkerk te klein geworden. De bouw van de Jozefkerk op grond die in 1915 was aangekocht en oorspronkelijk tot het Kerkeduin behoorde lost het ruimteprobleem op maar leidde ook tot een opsplitsing van de parochie in twee delen met de Viaductweg als grens. | ||
| 43 | 1921 | Voorstel tot gemeentelijke herindeling, Langeveld naar Noordwijkerhout |
| Het streven van de overheid naar gemeentelijke herindeling wordt door burgemeester Van Iersel aangegrepen om een verzoek bij Provinciale Staten in te dienen voor overheveling van het Langeveld naar de gemeente Noordwijkerhout. Het voorstel wordt in buurgemeente Noordwijk met verbijstering ontvangen en afgewezen. | ||
| 44 | 1927 | Afschaffing middeleeuwse oogstfeesten of kermis; de “klompenmoord” |
| De mishandeling van een dronken caféklant tijdens de kermis had mede door foute inschattingen van de politie en een arts zijn dood tot gevolg. Het leidde tot een nieuwe discussie over het losbandig karakter van de oeroude oogstfeesten en de zondagsrust. Een voorstel tot afschaffing van de kermis door een protestants raadslid dat een jaar eerder nog door een grote meerderheid was afgewezen werd door deze gebeurtenis opnieuw in stemming gebracht en nu goedgekeurd. | ||
| 45 | 1929 | Wereldwijde crisis |
| De wereldwijde economische en financiële crisis heeft tot diep in de dertiger jaren gevolgen voor de werkgelegenheid en bedrijvigheid. De bollenexport stort in en leidt tot het besluit een belangrijk deel van de oogst te vernietigen, de zogenaamde “bollensanering”. | ||
| 46 | 1940 | Uitbreken 2e wereldoorlog; vijf jaar Duitse bezetting |
| In verhouding tot de rest van ons land en Europa zijn de gevolgen van vijf jaar Duitse bezetting voor de dorpsgemeenschap beperkt gebleven hoewel er op persoonlijk vlak veel leed is geweest onder gezinnen en families, de bollenteelt opnieuw zware klappen kreeg en vele bedrijven en personen maar moeilijk het hoofd boven water konden houden. | ||
| 47 | 1950 | Mechanisatie van de bollenteelt |
| Na de moeilijke crisis- en oorlogsjaren neemt de mechanisatie van de bollenteelt een grote vlucht. Voor de zware grondbewerking is het paard nagenoeg verdwenen, vervangen door tractor en holder. Bestaande plant- en rooimachines uit de akkerbouw worden omgebouwd om in de bollenteelt op de relatief kleine percelen uit de voeten te kunnen. De mechanisatie verbetert de arbeidsomstandigheden maar heeft ook gevolgen voor het aantal arbeidsplaatsen. De snel groeiende bloementeelt compenseert het verlies hieraan, biedt middels de broeierij van tulpen en narcissen jaarrond werk en vaste contracten. Vooral kleinere bedrijven combineren de bollenteelt met de broeierij. De rolkas als alternatief voor de vaste broeikas is een typische uitvinding van de Bollenstreek en een sterke stimulator van de bloementeelt tijdens de winter. | ||
| 48 | 1962 | Bouw klein seminarie Leeuwenhorst |
| De overgang van de Bollenstreek met haar grote katholieke bevolking van het bisdom Haarlem naar het bisdom Rotterdam leidde binnen dit laatste bisdom tot het besluit een nieuw klein seminarie te stichten, dat de concurrentie aankon met Hageveld in Heemstede van het bisdom Haarlem, waar veel katholieke jongeren onderwijs genoten. In 1962 wordt het klein seminarie Leeuwenhorst geopend maar door de snelle ontkerkelijking in de jaren zestig volgt al snel het besluit van het bisdom om het complex te verkopen op het gedeelte middelbare school na. | ||
| 49 | 1970 | Aanleg provinciale weg N206 |
| De aanleg van de provinciale weg N206 was een oud plan voor een kustweg dat uiteindelijk in een sobere en ingekorte vorm van een 2 baans weg tot stand is gekomen, waarbij in het noorden bij de provinciegrens de status als autoweg ophoudt en overgaat in een doorgaande route met 30-kilometer zones terwijl aan de zuidzijde een vergelijkbaar knelpunt medio 2025 wordt opgelost door aanleg van de Rijnlandroute. De weg snijdt anno 2024 het dorp in twee delen. | ||
| 50 | 2018 | Gemeente Noordwijkerhout verliest zelfstandigheid |
| In 2018 verliest Noordwijkerhout het zelfstandig bestuur door fusie met de gemeente Noordwijk. |
Mei 2024 Jan Duivenvoorden
Krachtig en prachtig Jan. Gaat deze canon breder gebruikt worden, bijvoorbeeld voor geschiedenislessen op de plaatselijke basisscholen?
Daar heb ik zelf geen plannen voor Kees, maar wellicht wordt het opgepikt. Groeten Jan